Boran Əziz Xumar Səfərova
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Tarix üzrə fəlsəfə doktoru
Son dövrlərdə əhali içərisində bir sıra şəxs adlarının yeni doğulmuş uşaqlara qoyulmasının
qadağan edilməsi ciddi müzakirə edilməkdədir. Qadağan olunan adların əksəriyyəti insanlarda
razılıq doğursada, orada olan bir sıra adların qeyd edilməsi insanlar içərisində çaşqınlıq
yaratmış və birmənalı qarşılanmamışdır. Bu adlardan biri də, Boran adıdır. Məlumdur ki,
millətimizin formalaşmasında, dövlətçilik tarixində özünə məxsus yeri olan tayfalardan biri
də Baran/Barani/Baranlı tayfası olmuşdur. Qeyd edim ki, orta çağlarda olduğu kimi XiX-XX
yüzilliklərdə də kökcə bu tayfadan olan bəzi adamlar öz övladlarına həmin tayfanın, yaxud
onun içərisindən çıxmış şəxslərdən birinin adını vermişdir. Ənənə günümüzə qədər gəlib
çıxmışdır. Bu əslində insanların bir qisminin düşüncələrində orta əsrlərdə dövlətçiliyimizdə
mühüm yeri olan bu tayfanı yada salır, onun yaddaşlardan silinməsinə mane olurdu. adın ləğv
edilməsi yaddaşlardan məhz bunu bilərəkdən və ya bilməyərəkdən pozmağa xidmət edir. Hər
iki halda yanlış hərəktdir. Bu adqoyma ənənəsi Gəncəbasar, Qarabağ və Qərbi azərbaycanda
geniş yayılmış və atadan oğula, nəsildən nəsilə ötürülmüşdür.
Məlumdur ki, Qaraqoyunlular azərbaycan xalqının tarixində dərin iz qoyan tayfalardan biri
olmuşdur. Bu tayfa ittifaqı Baharlı, Sədlu (Səədlu, Saatlı), Qaramanlı, alpaut (alpavut), Çagirli,
ağacəri, Bayramlı, düharlu, dögər (düyərli), ayinli və digər oymaqlardan ibarətdir. Bu
tayfaları öz ətrafında birləşdirib siyasi bir gücə çevirən isə Baharlı, bəzi müəlliflərin fikrincə
isə Baran/Barani/Baranlu tayfası olmuşdur. Qaraqoyunluların siyasi rəhbərliyinin Baranlulardan
ibarət olması barədə məlumat verən ilk mənbələrdən biri Əbu Bəkr tehraninin “Kitabi
diyarbəkriyyə” əsəridir.(1). Həmin kitabın “şanlu Əmir osman bəyin əhvalatı haqqında”kı
fəslində osman bəyin rəqiblərindən bəhs edərkən müəllif yazmışdır: “yaxşı yaşamaq və şəhid
olub ölmək necə də gözəldir! onun dövlətinin düşmənlərindən biri Qara yusif Barani idi. neçə
illər onunla vuruşdu və ədavət saxladı”. (1.49).
Görkəmli tədqiqatçı Minorski Qaraqoyunluların yıva kökündən olduğunu ehtimal edir və
yazır ki: “Barani şəxs və tayfa adı deyil, yer adından meydana gəlmişdir”[3,319;2,30-31].
onun fikrincə Qaraqoyunlu pullarında göstərilən Baran adı Mərv və Buxara yaxınlığında olan
eyni kənddən götürülmüşdür. t.nəcəfli qeyd edir ki: “F.Sümər Qaraqoyunlu xanədanının
daşıdığı ailə adının şərqi anadoluda vaxtı ilə pul kəsdikləri “Baran” adlı yerdən aldığını qeyd
edərək V.Minorskinin fikrini müdafiə edir”. (2.31). Bir sıra tədqiqatçılar, bu adın şəxs və ya
tayfa adından yarandığı fikrini daha doğru hesab edir. Qaraqoyunlu və ağqoyunlu tayfalarının
mənşəyi haqqında türkiyə tarixçilərinin fikirlərini təhlil edərək t.nəcəfli yazır: “Ə.Çay bu
adın şəxs adından yaranması qənaətindədir. osman turan ibn tanrıberdinin verdiyi
məlumatlara əsaslanaraq şərqi anadoluda və şimali Suriyada 1260-cı ildə Baranlı adlanan
türk tayfasının yaşadığını göstərir. ş.S.zabit onların monqol yürüşləri zamanı azərbaycandan
buraya köçdüklərini bildirir. F.Sümərin fikrincə Barani-Baranlu tayfası ilə bağlı olan
etnonimlər yalnız şərqi anadoluda qalmışdır”. (2.31). ancaq t.nəcəfli haqlı olaraq bu fikirlə
razılaşmayaraq qeyd edir: “Bu tayfa ilə bağlı olan etnonimlər azərbaycanın həm şimal, həm
də cənub bölgələrində, eləcə də İran ərazisində hələ də öz varlığını yaşatmaqdadır"(2.31).
Qaraqoyunluların Barani – Baranlu sülaləsindən olduğunu türkiyə tarixçilərindən z.V.toğan,
F.Kirzıoğlu, F.Sümər və digər tədqiqatçılar da yazmışdılar. (Bu barədə daha geniş bilgi üçün
bax: 2,30-32). Görkəmli tədqiqatçı F.Sümər Baran adının etnonim deyil coğrafi bir ad
olduğunu iddia edərək xanədan adının doğu anadoluda Baran adlı bir şəhərdən götürldüyünü
qeyd etmişdir. amma bəzi müəlliflər əksini söyləyərək bu şəhərin məhz tayfanın adından
götürüldüyünü iddia edir. (3,320) F.Sümərin də doğru olaraq qeyd etdiyi kimi elxanilər,
calairilər dövründə zərb edilən pulların üzərində Baran adı qeyd edilməkdədir. o, bu adı pulun
zərb edildiyi şəhərin adından götürdüyünü irəli sürməkdədir. amma maraqlıdır ki, bu şəhərin
yeri elmdə dəqiq müəyyənləşdirlməmişdir. nədənsə F.Sümər Muş bölgəsində Baran adlı bir
şəhərdə Qaraqoyunluların moğollar öncəsi gəlib yerləşmiş ola biləcəyini nəzərə almamışdır.
Bir çox müəlliflər belə hesab edir ki, Baran adı anadoluya orta asiyadan gəlmiş türklərdən
qalma bir addır. Bir sıra müəlliflər isə bu adın fars dilində olan Baran sözündən götürldüyünü
və türk dilində yağmur anlamına gəldiyini bildirirlər. ancaq əksər müəlliflər bu fikri qəbul
etmirlər. Məsələ burasındadır ki, Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına aid olan Baranluların əsas
məşğuliyyəti heyvandarlıq, o cümlədən qoyunçuluq olmuşdur. onlara aid qoçbaşlı məzarlar
və heykəllər türkiyədə, azərbaycanda və türkmənistanda geniş yayılmışdır. Bu bölgələrdə
həmin söz qoç anlamında işlənmişdir. Görkəmli araşdırmaçı ağacanov, Baran və ya Baranlu
adının Sır-dərya ətrafında qurulan oğuz yabqu dövlətində Salur xanədanından sonra
hakimiyyətə keçmiş hökümdarların xanədana aid olduğunu göstərmişdir. "X yüzildə
hakimiyyətə gələn Əli xan, qaynaqlara görə Barani boyundandır. İbn Funduk, şah Məliki yada
salarkən onu Əbul-Favariş şah Məlik bin Əli əl Barani olaraq göstərmişdir. Barani ünvanını
bu boyun digər üzvləri də daşımaqda idi. Buradan aydın olur ki, yeni kəndin oğuz xanlarının
yeni sülaləsi onlardan gəlməkdədir" [4.137: 3.320].
ağacanovun da yazdığı kimi Baran sözü türk dillərində müxtəlif cür - qoç, qoyun, dağ
keçisi, keçi və s. – anlamlarda da işlədilmişdir. o, qeyd edir ki, Qazax türkçəsində Baran Qara
rəngli heyvan və ya qoyun deməkdir. (4.138) araşdırmaçılar bu deyilənləri nəzərə alaraq belə
bir fikrə gəlmişdilər ki, oğuz yaqbu dövlətinin süqutundan sonra türküstanda yerləşən Baran
xanədanına mənsub boyların bir qismi Hun hücumları qarşısında öncə İrana - Güney
azərbaycana, ardınca isə doğu anadoluya və şimali azərbaycana gəlmişlər. (5.35; 3.320).
onlar özləri ilə birlikdə Baran adını da bu bölgələrə daşıyaraq yaşamış və mərkəzlər
qurmuşdular. ağacanov qeyd edir ki, Baran xanədanına aid bir boy da rus torpaqlarına köç
etmiş və onların adları rus səlnamələrində Berende-Berendey kimi qeyd edilmişdir. (4.138).
Bəzi tədqiqatçıların fikrincə “çovğun”, “tufan” anlamına gələn rus dilindəki “buran” sözü və
həmçinin “qoyun” anlamını verən “baran” sözü də bu türk tayfasının adından götürlümüşdür.
Bir sıra müəlliflər qeyd edirlər ki, türkçə danışan Barani boyu haqqında görkəmli ərəb müəllifi
təbəri də öz əsəsrində məlumat vermişdir. Bu tayfa haqqında geniş bilgi verən müəlliflərdən
biri milliyyətcə başqırd (başqurd) olan türkiyə tarixçisi z.V.toğandır. o “Qaraqoyunlular”,
“ümumi türk tarixinə giriş” və s. əsərlərində bu məsələlərlə bağlı geniş məlumat vermişdir.
Barani tayfası haqqında məlumat verən araşdırmaçılardan biri də gənc, istedadlı azərbaycan
tarixçisi Ə.n.nəcəfdir. o, fundamental «Səlcuqlu dövlətləri və atabəyləri tarixi (oğuzların
ortaya çıxmasından – XiV əsrə qədər)» adlı əsərində bu problemə də toxunmuşdur. Bilindiyi
kimi oğuz yabqu dövlətində hakimiyyətdə olan hakim sülalənin hansı boydan olması
məsələsində tarixçilər arasında vahid fikir yoxdur. «S.Q.ağacanova görə oğuz yabqu
dövlətinin başında iki sülalə durmuşdur. Birinci sülalə Salır (Salur) Salqır boyundan, ikinci
isə Baran/Baranlu boyundan çıxmışdır. Bunlardan Baranlı sülaləsi X əsrin ii yarısı ortalarından
sonra hakimiyyətə gəlmişdir. Belə olduğu halda Viii əsrin ii yarısından X əsrin ortasına qədər
Salur boyundan çıxan hakim ailə, X əsrin ortasından oğuz yabqu dövlətinin süqut etdiyi Xi
əsrin ortasına qədər Baranlı boyundan çıxan hakim ailə yabqu ünvanını daşımışdır» (11, 102)
Əkbər n.nəcəf, türkiyə tarixçilərinin bir qisminin bu fikri qəbul etmədiklərini bildirərək
yazır: «…o.turan heç bir sülalə dəyişikliyinin olmadığını, «Baran adının boy yox, hökmdar
adını ifadə etdiyini bildirir. Bu mübahisənin səbəbi oğuznamədə yer alan məlumatlardır.
S.Q.ağacanov əlimizdəki oğuznamə əsərlərinin sonrakı dövrdə qələmə alındığını ifadə edərək,
burada yer alan bəzi məqamları qəbul etməmişdir. o.turan isə öz iddiasını oğuznaməyə istinad
etdirmişdir» (11, 103).
Ə.nəcəf böyük bir zəhmətə qatlaşaraq «oğuznamələrə istinad edərək oğuz yabqu
dövlətində Salur sülaləsindən olan yabquların – hökmdarların adlarını və hakimiyyət illərini
də müəyyənləşdirmişdir. «Bizim əfsanəvi oğuz rəvayətləri əsasında müəyyənləşdirdiyimizə
görə oğuz yabqu dövlətində Salur sülaləsindən aşağıdakı yabqular hökmdarlıq etmişdir: enkeş
(760-780), Sabur Qazan (780-820), Uruz Qoca (820-850), Mamsaq (850-880) və Quz ibn
Mamsaq (880-920)». (11, 102)
Beləliklə, Quz ibn Mamsaqın ölümü ilə Salur sülaləsinin 160 illik yabquluğuna son qoyulur.
İç savaşları güclənir, siyasi vəziyyət pisləşir. «ara müharibələri dövründə hakimiyyəti Baranlı
boyunun əlinə keçirdiyi hesab edilir. Bu taxt çevrilişinin Xi əsrin ortasında meydana gəldiyi
təxmin edilir. Bu xanədanın adı bilinən ilk hökmdarlarından biri Əli Xan olmuşdur. ancaq
Baranlıların hakimiyyəti əllərinə keçirməsi oğuz yabqu dövlətinin parçalanmasına səbəb
olmuşdur» (11, 104).
z.V.toğanın fikirlərinə istinad edən Ə.nəcəfli bu bölünmədən sonra oğuzların bir hissəsinin
Sirdərya bölgəsi torpaqlarını tərk edərək Manqışlağa gəldiyini və burada Manqışlaq Salur
oğuz dövlətini yaratdıqlarını qeyd edir. «oğuzların bəzi boyları isə şərqi avropa torpaqlarına
hərəkət etdilər. Baranlı xanədanının idarəsini bəyənməyən bir başqa oğuz qrupu isə səlcuqlar
idi. Beləcə Əli xanın hakimiyyəti altında ancaq 40 min çadırlıq oğuz ailəsi qalmışdır» (11,
104).
Əli xanın vəfatından sonra hakimiyyətə keçən oğlu şah Məlik də bu parçalanma və ara
savaşlarını durdura bilməmiş, 1043-cü ildə Səlcuqlular tərəfindən əsir edilərək öldürülmüşdür.
Bununla da oğuz yabqu dövləti və Baranlı sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyulmuşdu.
oğuz yabqu dövlətində hakimiyyət dəyişikliyi məsələsində görkəmli tarixçi F.rəşidəddinin
baxışları xeyli fərqlidir. onun fikrincə bu dəyişiklik hələ Qara xanın dövründə olmuş, şah
Məlik atasından əvvəl ölmüş və heç taxta da çıxmamışdır. Ə.nəcəf yazır: «Buna görə Baranlı
xanədanının qurucusu olaraq göstərilən Əli xanın atası Buran/Baran/turan əvvəlki hökdarların
nəslindən olduğu və 18 il hökmdarlıq etdiyi qeyd edilir. yenə rəşidəddinə görə Əli xanın
hakimiyyəti 20 il davam etmişdir. Buna görə, Əli xanın öldüyü tarix 1042-ci ildən 20 il
çıxdığımızda onun 1022-ci ildə taxta çıxdığı aydınlaşmaqdadır. Hər halda, atası Buran/Baran
xan da 1004-1022 illər arasında hakimiyyətlik etmişdir» (7, 49-55; 11, 104).
rəidəddinin oğuznaməsini təhlil edən Ə.nəcəf taxt dəyişikliyinin Qara xanın dövründə
baş verdiyini və məhz bu zaman yabquların nəsli qurulduğunu qeyd edərək hökmdarların
siyahısını və hakimiyyət illərini aşağıdakı kimi sıralamışdır «1. Qara xan (710-732). 2. Burğa
xan (732-822). 3. Qoru xan (822-897). 4. oynaq xan (897-904, Qoru xanın qohumu). 5. Qara
arslan (904-974). 6. osman (974-979). 7. Əsli xan (979-982). 8. şaban xan (974-1004). 9.
Buran xan (1004-1022). 10. Əli xan (1022-1042)» (11, 104-105).
o, bu siyahıda bəzi hökmdarların tarixi şəxsiyyət olmalarının şübhəli olduğunu və
hakimiyyət illərində uyğunsuzluq olduğunu da qeyd edib yazır: «Bu siyahıda bəzi
hökmdarların hakimiyyət illəri çox abartılmışdır…. rəşidəddinə inanacaq olursaq oğuz yağqu
dövlətidə axırıncı xanədan dəyişməsi 897-ci ildə olmuşdur. ancaq rəşidəddinin bu məlumatını
dəstəkləyəcək tarixi dəlillər az olduğundan, bəzi Baranlu xanədanının ancaq son iki
hökmdarından tarixi şəxsiyyət kimi bəhs edə bilərik» (11, 105).
Əbdülqazi Bahadır xanın əsərində də hökmdarlar və onların hakimiyyəti barədə məlumat
verilmişdir: 1. oğuz xan, 2. Gün xan, 3. Qayı xan, 4. dib Bakuy xan, 5. Quzı yavı xan, 6. İnal
yavı xan, 7. duylı Qayıxan, 8. erkin xan, 9. duman xan, 10. Qanlı yavlı xan, 11. Mir yavı
xan, 12. Qara xan, 13. Buğra xan, 14. Quzı təkin xan, 15. arslan xan, 16. osman xan, 17.
Əsli xan, 18.şeyban xan, 19. Buran xan, 20. Əli xan» (Bax:8, 73-93).
Ə.Bahadır xan əsərinin «şeybaninin oğlu Buran xanın padşahlığı haqqında» hissəsində
yazır: «şeybanın Buran adlı oğlu vardı. onu xan etdilər. Buran da oğuz elinin qanunlarına,
və adətlərinə sayğıyla yanaşaraq eli yaxşı idarə etdi. on səkkiz illik padşahlıqdan sonra o vəfat
etdi» (8, 89).
Ə.Bahadır xan Buran xanın oğlu Əli xanın vəfatından sonra iç savaşlarının gücləndiyini,
bu səbəbdən oğuz ellərinin müxtəlif yerlərə köç etdiyini də qeyd etmişdir: «… oğuz elində
(hamı) bir-biri ilə qan düşmənçiliyi etməyə başladı. …(hamı) bir-birini öldürürdü. Kilk bəyin,
Qazan bəyin, Qaraman bəyin başçılığı ilə çoxlu ellər Manqışlağa getdi. onların arasında hər
eldən (adam) var idi. …Bir neçə ellər Balxan dağlarına getdilər. yazır eli Xorasana getdi və
çox illər durunun ətrafında yaşadılar; bu səbəbdən durunu yazırların yurdu adlandırırlar. yazır
elinin müəyyən hissəsi durunun yaxınlığındakı dağlarda yerləşdilər və əkinçiliklə məşğul
oldular. Hal-hazırda onları qaradaşlı adlandırırlar».(8, 92-93).
Köçmə prosesini təhlil edən Ə.nəcəf yazır: «…Böyük Qun istilasından sonra geridə qalan
oğuz xalqları da ölkələrini tərk etdilər. onların böyük bir hissəsi şərqi avropa bozqırlarına
çəkildilər. Bəziləri isə Qaraxanlı və Xarəzm idarəsinə, bəziləri Xəzər dənizinin cənub-şərq
sahillərinə, indiki türkmənistan ölkəsinə, Balxan ətrafına və Xorasana gəldilər. oğuz yabqu
dövlətinin Baranlı soyu isə xeyli böyük bir qafilə ilə Mərv tərəflərinə gəldilər və burada yazır
oğuz bəyliyini təşkil etdilər.
Xəzər daha sonra dəşti-Qıpçaq adını alacaq indiki cənubi rus ovalığına gələn oğuzlar isə
rus vəkayinamələrində tork/torq və Uz adıyla qeyd edilirlər. Uzlar uzun müddət rus
knyazlıqldarını narahat etmiş, daha sonra Kiyev knyazlığı ilə sülh bağlayıb knyazlığın sərhəd
qəsəbələrində yaşamağa başlamışdılar» (11, 105).
dəyərli mənbə olan oğuznamələrdə Səlcuqlularla Baranlı soyunun arasındakı münasibətlərə
də toxunulmuşdur. Bu məlumatlardakı bəzi uyğunsuzluqlar Ə.nəcəfin diqqətindən
yayınmamışdı. o, yazır: «oğuzna-mələrdə Səlcuqların bu iki təmsilçisinin (söhbət
Kəraçüki/Kerekuçi Xoca və toksurmuş İçi /toqsırmış elçidən gedir – Ə.Boran). oğuz yaqbu
dövləti hökmdarı Əli xan dövrü ilə eyni hekayələr içində bəhs edilməsi tarix olaraq doğru olmasa
da, Qınıqlar ilə Baranlı boyları arasındakı münasibətləri ortaya qoymaq məqsədilə diqqət
çəkməkdədir. yəni, Baranlı sülaləsinin başa keçməsindən sonra Səlcuq ailəsi kasıb vəziyyətə
düşmüş ola bilərlər. ancaq oğuznamədə verilən Səlcuqun ulu ataları haqqındakı məlumat daha
əvvəlki dövrlərə aid olmalıdır».(11, 111-112).
Qeyd edək ki, Xiii-XVi yüzilliklərdə də azərbaycan, türküstan və ana-doludakı ictimaisiyasi
proseslərdə Baranlı/Baranlu/Barani tayfasının iştirakına rast gəlirik.
Bu məsələ ilə bağlı istedadlı azərbaycan tarixçisi t.nəcəfli də yazmış olduğu “azərbaycan
Qaraqoyunlu və ağqoyunlu dövlətləri (Müasir türkiyə tarixşunaslığında)” əsərində geniş
məlumat vermişdir. o, z.V.toğanın fikrinə istinad edərək yazır: “təbərinin əsərində türklərdən
bəhs edilmişdir. X əsr müəllifi Beyhəqi Xarəzm türklərindən – “Barani”lərdən Əli şah Məlik
adlı bir hökmdar haqqında məlumat vermişdir. yaqut Həməvi Buxaradan beş fərsəx məsafədə
Barani kəndinin olduğunu göstərir”. (2.30) t.nəcəfli F.Sümərin və ağacanovun fikirlərini
yekunlaşdıraraq yazır ki: “Bu terminlərin semantikası hər şeydən əvvəl totem mənşəlidir.”
t.nəcəfli yazır ki: “Məhəmməd nəşri və aşiq Paşazadənin əsərində də cahanşah Baranlu
kimi göstərilmişdir. Babur öz xatirələrində cahanşahı Barani kimi təqdim edir. Ə.Ə.dexuda
öz “lüğətnamə”sində “Barani”ni qədim türk tayfası kimi təqdim edir. “Bürhan-e Qati”
lüğətində də “Barani” qədim türkman qəbiləsi kimi qeyd edilir”.
Münşi Qəzvini Budak “cəvahirül-əxbar” adlı əsərində qeyd edir ki, “Qaraqoyunlu tayfası
Səbuqtəkin tayfasındadndır və Baranlu ləqəbinə sahibdir”.“azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik
lüğəti”nin i cildində Baranbat adının anlamı və yayıldığı arealla bağlı yazılır: “Baranbat
Goranboy rayonu ərazisində dağ, İncə çayın sol sahilində yerləşir... yerli əhalinin verdiyi
məlumata görə vaxtı ilə burada Baranbat adlı yaşayış məntəqəsi olmuşdur... oronim Baran
(Baranilər – Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının adı.) və Bat/bet (türk dillərində “yüksəklik”, “dağ
yamacı”, “dağın güney hissəsi” sözlərindən düzəlib. etnotoponimdir”. (5.81)
Məlumdur ki, bir çox adamlar öz övladalrına ad seçərkən mənsub olduqları tayfanın və ya
onun tanınmış şəxslərindən birinin adının üzərində dayanmışdır. Bununla da insanlar şuuraltı
qatlarında ilişib qalan, qan yaddaşından irəli gələn kimliyini biruzə vermiş, onu qoruyub
saxlamışlar.
Qeyd edim ki, babamgil iki qardaş olmuşdular: Boran və duman. Bu adlarla bağlı
rəşidəddin “oğuznaməsi”ndə, Ə.Bahadır xan “şəcərei-tərakimə” əsərinin “şeybanın oğlu
Buran xanın padşahlığı haqqında”kı hissəsində geniş məlumat verilmişdir.(7.81; 8-89).
rəşidəddin “oğuznaməsi”ndə dumana ad qoyulması hadisəsindən danışarkən qeyd edir
ki, duylu Qayının oğlu dünyaya gəldikdən sonra “Bayat boyundan Qorqud və erki, hər ikisi
“Bu uşağın adı duman olsun” – dedilər. ... divan böyükləri isə “duman qaranlıq deməkdir və
bu padşahlara yaraşan bir ad deyildir; bundan gözəl bir ad qoymaq lazımdır” – dedilər. Qorqud
belə dedi: “Hərçənd duman (sis) olanda hava qaranlıq olur, amma otlar üçün faydalı olan
nəmlik yaradır. Bu uşağın atasının ölümü ilə xalqın könlü qəmlə dolmuş, ortalığı duman
bürümüş və qaranlıq olmuşdur. amma buna ümid edib düşünə bilərik ki, bunlar keçəcək, günəş
doğub dünyaya təzəlik gətirəcək, otlar çoxalacaq və hər kəsin işi yaxşılaşacaqdır. Bu səbəbdən
ona bu adı qoyduq.” (7.64). Əbülqazi Bahadır xanın əsərində də dumana adın verilməsi prosesi
təxminən buna bənzərdir: “Bu uşağa yaxşı ad ver”. Qorqud ata dedi: “Qoy onun adı duman
xan olsun”. Xalq dedi: “ondan yaxşı ad ver”. Qorqud ata cavab verdi: “Bu addan yaxşısı yoxudur.
duylı Qayı xan ölən gün bizim yurdumuzu duman bürüdü və qaranlıq çökdü. Bu uşaq
duman ( vaxtı) doğuldu və ona görə mən (ona) duman adı verdim. İkincisi, (bütün) qəlbimlə
mən ona xoşbəxt tale arzulayıram, ona görə də ona duman adı verirəm, çünki, duman çox
durmur, o tezliklə keçir. dumanlı gün günəşli olur, dumanlı gündən sonra aydın gün olmaya
bilməz. Uzun müddət durmayan dumanı mən bu oğlanın gəncliyinə bənzətdim, sonra (peyda
omuş) günəşi (isə), mən bu oğlanın uzun və xoşbəxt həyatına bənzətdim, o böyüyəndə, atasının
taxtında oturacaqdır”. Bu (sözləri) eşidərək bütün xalq “afərin, afərin (sənə)” sədaları ilə
Qorquda öz razılıqlarını (bildirdilər). dumana görə çox sevindilər və çox dualar etdilər”.
(8.78).
rəşidəddinin əsərində Ə.Baqhadır xandan fərqli olaraq bu adlardan bəhs edilərkən türklərin
törəyiş əfsanəsinə də incə şəkildə toxunulmuşdur. Belə ki, görkəmli tarixçi rəşidəddin duman
xandan danışarkən onun heyvanların dilini bilməsi, qurdla söhbətləşməsi məsələsinə, yəni türk
törəyiş əfsanəsinin bir elementinə də toxunmuşdur. o yazır ki, Qayı İnal xan “... həyatı boyu
bütün heyvanları yaxalayaraq öldürmüş və dillərini kəsərək bir qutuya qoyub saxlamlışdı:
“Əgər oğlum olarsa, doğulan zaman heyvanların dillərini bilməsi üçün ona verərsiniz” – deyə
vəsiyyət etmişdi. təsadüfən bu qutunu duman xan doğulduğu zaman tapdılar və içindəkilərin
hamısını suda yaxalayıb duman xana veridlər. Bu səbəbdən uşaq böyüdüyü zaman bütün heyvan
dillərini bilirdi”. (7.64). Müəllif qeyd edir ki, heyvanların dilini bilməsi taxta çıxarkən
duman xanın köməyinə gəldi. duman xanın toyu olarkən “Qorqud bu xəbəri alınca oraya
gəldi. Çöl erki xan, duman xanın şərəfinə toy qurdu və Qorqud da kasa təqdim etdi. yeməklər
gətirilib süfrə salındığı zaman qoca bir qurdun ulaması eşidildi. duman xan bütün heyvanların
dilini bildiyindən bu qurdun nə söylədiyini də anladı. Qurd deyirdi: “Çox heyif ki, artıq mən
qocaldım, ovlarımın arxasından qaçıb ona yetişə bilmirəm. Əgər yetişsəm belə onu tuta
bilmirəm; Hətta tutsam da parçalaya bilmirəm”. Qoca qurdun sözü bitən kimi üç gənc qurd
belə cavab verdilər: “Əgər sən yaşlı və gücsüzsənsə, bizim qüdrətimiz vardır; əgər hər gənc
yaşlıya yardım etməzsə, onun nə dəyəri var. Bu gecə duman, qaranlıq və şiddətli bir fırtına
olacaq. Bundan istifadə edib toy üçün gətirilmiş heyvanların hamısının quyruqlarını və
qarınlarını parçalayıb sənə verəcəyik. Bunları könül rahatlığı ilə ye; zira hər zaman sənə yardım
edəcəyik”. (7.65-66). Maraqlıdır ki, türk törəyiş əfsanəsi üçün xarakterik olan qurdla
söhbətləşmək məsələsinə digər mühüm epik abidələrimizdə də - “Kitabi dədə Qorqut”, “Əsli
və Kərəm”, “Koroğlu” dastanlarında da rast gəlirik. Bu barədə dəyərli alimimiz Süleyman
Əlyarlı öz əsərlərində geniş bilgi vermişdir. (Bax. 9, 191-205; 10 )
Bütün bunlara əsaslanaraq söyləyə bilərik ki, Baran/Barani/Baranlı oğuz tayfası
Qaraqoyunlularla sıx əlaqədə olmuşdur. Bu adın anlaşılmazlıqdan yaxud bilgisizlikdən irəli
gələrək “qadağan olunmuş adlar siyashı”sına salınması böyük bir elmi yanlışlıqdır. Bu
millətimizin etnogenezisində iştirak etmiş bir tayfanın rolunun bilərəkdən və ya bilgisizlikdən
inkar edilməsi cəhdidir.
QAYNAQLAR:
1. Əbubəkr tehrani. Kitabi diyarbəkiriyyə. Fars dilindən tərcümə edəni, ön söz, şərhlər və
göstəricilərin müəllifi r.şükürova. Bakı. 1998.
2. t.nəcəfli. azərbaycan ağqoyunlu və Qaraqoyunlu dövlətləri (Müasir türkiyə
tarixşunaslığında) Bakı, 2012.
3. İ.Məmmədov türk Kafkasında siyasi və etnik yapı eski çağlardan günümüze azerbaycan
tarihi. İstanbul, 2009.
4. С.Г.агаджанов очерки истории огузов и Туркмен Средрей азии iX-Xiii вв. аш-
10 Qədim dövr, orta əsrlər
Tarix və onun problemləri, № 4 2016
кабад, 1969.
5. F.Sümer Kara – Koyunlular (Başlanğıcdan cihan şaha kadar) c.1. t.t.K. Basım evi,
ankara 1984.
6. azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. İki cilddə, birinci cild, Bakı, 2007.
7. rəşidəddin. oğuznamə, anadolu tükcəsindən azərbaycan dilinə çevirən, ön söz və
göstəricilərin müəllifi və biblioqrafiyanın tərtibçisi İ.M.osmanlı. Bakı. 2003.
8. Əbülqazi Bahadır xan. şəcərei – tərakimə (türkmənlərin soy kitabı). rus dilindən
tərcümə edən, ön söz və göstəricilərin müəllifi və biblioqrafiyanın tərtibçisi İ.osmanlı. Bakı,
2002.
9. azərbaycan tarixi. Uzaq keçmişdən 1870-ci ilə qədər. red S.S.Əliyarlı. Bakı. 2009.
10. S.Əliyarlı. tariximiz açıqlanmamış mövzuları ilə. Bakı, 2012.
11. Əkbər n.nəcəf. Səluqlu dövlətləri və atabəyləri tarixi (oğuzların ortaya çıxmasından
– XiV əsrə qədər). B., 2010.
БОРан азИз
хуМаР СафаРОва
ТЕРМИн БаРан/BARANI/BARANLU: ЕгО ИзучЕнИЕ И
МЕСТО в ОБщЕТюРКСКОМ аРЕаЛЕ
известно одно из племен оставивших глубокий след в истории этногеиезиса азербай-
джанского народа было каракоюнлу. а объединила вокруг себя племена, вошедшие в
этот союз, превратила в политическую силу племя Бахарлу-Баранлу или как, по мнению
некоторых историков Баран, Баранлу или Барани. о Баранлу пишут средневековые ав-
торы абу Бакр Техрани, мухаммед Нешри, ашыг Пашаздде, Бабур в своих воспомина-
ниях, а.Дехуде в «Словаре», кази Бурханадцин, Бурхане Гати в «Словаре» и другие
авторы, а также дается информация в произведениях турецких, русских и азербайджан-
ский историков.
к сожалению, связанные с этим именем повествующие об истории тюрков огузов в
«китаби Деде коркуд» и « огузнаме» информация почему-то осталась вне зоны внима-
ния исследователей. именно принимая во внимание эту информацию, мы можем кон-
статировать, что участвующие в этногенезисе нашего народа огузские племена Барани
или Баранлу сыграли важную роль в создании племенного объединения Гарагоюнлу.
BORAN AZIZ
XUMAR SAfAROVA
TERMINOLOgY BARAN/BARANI/BARANLU AND ITS STUDY,
PLAcE IN TOTAL TURKS fIELDS
there are known that one the tribes which left deeply sign in history of azerbaijan people
ethno genesis there were Garagounlu. these tribes like Garagounlu was combination around
these tribes and created political alliance in power of one tribe legacy Bakharlu-Baranlu or
another named in according some historians named Baranlu or Barani. about this legacy tribe
there is written in Middle ages times such author like abu Bakhr tekhrani, Muhammad neshri,
ahig Pahsazadeh, Babour in their memories. other authors like dekhude in its dictionary,
Gazy Burkhanaddin, Burkhanie Gati in also dictionary and other authors also there are given
information about them in literary works of russian and azerbaijani historians.
it sorrow that relating with these tribe in history of oguz and in dede Korgut book remained
in out of zone attention. that it is why we can constant that such tribes like Barani and Baranlu
participated in azerbaijan ethno genesis role.
Rəyçilər: t.e.d. C.Rüstəmov, t.e.d. Q.Əliyev
BDU-nun “Azərbaycan tarixi” (humanitar fakültələr üzrə) kafedrasının 14 oktyabr 2016-
cı il tarixli iclasının qərarı ilə çapa məsləhət görülmüşdür (pr. N3)
0
1008